លក្ខខណ្ឌ
តើជំងឺរបេងគឺជាអ្វី?
ជំងឺរបេង មានឈ្មោះបច្ចេកទេស Tuberculosis (TB) ជាជំងឺឆ្លង ដែលជាធម្មតាវាយប្រហារទៅលើសួតរបស់លោកអ្នក។ ជំងឺនេះក៏អាចរាលដាលទៅកាន់ផ្នែកផ្សេងទៀតនៃរាងកាយរបស់លោកអ្នកដែរ ដូចជាខួរក្បាល និងឆ្អឹងខ្នង។ ជំងឺនេះបណ្តាលមកពីបាក់តេរីឈ្មោះ Mycobacterium Tuberculosis។
តើជំងឺរបងអាចព្យាបាលបានទេ?
នៅសតវត្សទី ២០ ក្នុងសហរដ្ឋអាម៉េរិក ជំងឺរបងបានធ្វើឱ្យប្រជាជនប្រទេសនេះស្លាប់។ សព្វថ្ងៃនេះ គេព្យាបាលជំងឺរបេងដោយថ្នាំអង់ទីប៊ីយ៉ូទិក (ថ្នាំផ្សះ)។ ប៉ុន្តែវាត្រូវការប្រើពេលយូរ។ លោកអ្នកត្រូវលេបថ្នាំយ៉ាងហោសណាស់ ៦ ទៅ ៩ ខែ។
ហេតុអ្វីបានជាកើតរបេង?
របេង បង្កឡើងដោយបាក់តេរីដែលសាយភាយតាមរយៈខ្យល់អាកាស ដូចជំងឺគ្រុនផ្តាសាយដែរ។ លោកអ្នកអាចឆ្លងបើសិនជាលោកអ្នកប៉ះពាល់អ្នកកើតជំងឺនេះ។
តើជំងឺរបេងមានប៉ុន្មានប្រភេទ?
បើលោកអ្នកឆ្លងជំងឺរបេងមិនមែនមានន័យថាលោកអ្នកកើតជំងឺរបេងនោះទេ។ របេងមានពីរប្រភេទ៖
របេងកំបាំង (Latent TB) ៖ លោកអ្នកមានមេរោគនេះនៅក្នុងខ្លួន ប៉ុន្តែប្រព័ន្ធភាពស៊ាំរបស់លោកអ្នកទប់មិនឱ្យវារាលដាល។ លោកអ្នកគ្មានចេញរោគសញ្ញាទេ ហើយលោកអ្នកក៏មិនចម្លងជំងឺទៅអ្នកផ្សេងដែរ។ ប៉ុន្តែមេរោគនៅរស់ក្នុងខ្លួនលោកអ្នក ហើយថ្ងៃណាមួយវានឹងកា្លយជាមេរោគសកម្ម។ ប្រសិនបើសុខភាពលោកអ្នកស្ថិតក្នុងហានិភ័យ ឧទាហរណ៍ បើលោកអ្នកកើត HIV ហើយលោកអ្នកឆ្លងមេរោគរបេងកំបាំងកាលពី ២ ឆ្នាំមុន នោះពេលលោកអ្នកឆ្លុះកាំរស្មី X ដើមទ្រូង នឹងឃើញសភាពមិនធម្មតា ឬប្រព័ន្ធភាពស៊ាំរបស់លោកអ្នកចុះខ្សោយ ដូច្នេះវេជ្ជបណ្ឌិតនឹងឱ្យលោកអ្នកលេបថ្នាំដើមី្បបង្ការ របេងសកម្ម (Active TB)។
របេងសកម្ម (Active TB) ៖ មេរោគដែលនៅក្នុងខ្លួនលោកអ្នកនឹងបង្កើនចំនួន បន្ទាប់មកវាធ្វើឱ្យលោកអ្នកឈឺ ហើយលោកអ្នកអាចនឹងចម្លងជំងឺនេះទៅកាន់អ្នកដទៃ។ ៩០ ភាគរយនៃមនុស្សពេញវ័យដែលកើតរបេងសកម្មគឺមកពីពួកគាត់កើតរបេងកំបាំង។
ទាំង របេងកំបាំង និង របេងសកម្ម ជាប្រភេទជំងឺប្រឆាំងនឹងថ្នាំ មានន័យថា ថ្នាំព្យាបាលទូទៅមិនអាចកម្ចាត់បាក់តេរីរបេងឡើយ។
តើរបេងមានរោគសញ្ញា និងអាការដូចម្តេច?
របេងកំបាំង គ្មានបង្ហាញអាការជំងឺទេ។ ការត្រួតពិនិត្យស្បែកឬឈាម ទើបអាចប្រាប់ថា លោកអ្នកកើតរោគនេះឬអត់។
រីឯរោគសញ្ញារបស់របេងសកម្ម មាន៖
- ក្អកលើសពី ៣ ខែ
- ឈឺដើមទ្រូង
- ក្អកមានឈាម
- មានអារម្មណ៍អស់កម្លាំងសឹងគ្រប់ពេល
- បែកញើសនៅពេលយប់
- ព្រឺខ្លួន
- គ្រុនក្តៅ
- មិនឃ្លាន
- ស្រកទម្ងន់
បើលោកអ្នកមានអាការទាំងអស់នេះ លោកអ្នកគួរទៅរកវេជ្ជបណ្ឌិតដើមី្បពិនិត្យ។ ក្នុងករណីលោកអ្នកឈឺដើមទ្រូង លោកអ្នកគួរប្រឹក្សាជាមួយវេជ្ជបណ្ឌិតដើមី្បរកថ្នាំមកជំនួយ។
តើអ្វីខ្លះជាកត្តាប្រឈមរបស់ជំងឺរបេង?
លោកអ្នកអាចប្រឈមនឹងឆ្លងជំងឺរបេង ប្រសិនបើ៖
- មិត្តភក្តិ មិត្តរួមការងារជាមួយ ឬសមាជិកក្នុងគ្រួសារកើតជំងឺរបេងសកម្ម
- រស់នៅឬធ្លាប់បានធ្វើដំណើរទៅកាន់តំបន់ដែលមានជំងឺរបេង ដូចជារុស្ស៊ី អាហ្វ្រិក អឺរ៉ុបខាងកើត អាស៊ី អាម៉េរិកឡាទីន និងខារីបៀន (Caribbean)។
- ស្ថិតក្នុងក្រុមអ្នកដែលប្រឈមនឹងការឆ្លង ឬធ្វើការ ឬរស់នៅជាមួយមនុស្សដែលប្រឈមនឹងការឆ្លង រួមបញ្ចូលទាំង ជនអនាថា អ្នកមានមេរោគ HIV អ្នកជាប់ពន្ធនាគារ និងអ្នកចាក់គ្រឿងញៀន។
- ធ្វើការ ឬរស់នៅក្នុងមន្ទីរពេទ្យ ឬគិលានុបដ្ឋាន។
- ជាបុគ្គលិកថែទាំសុខភាពអ្នកជំងឺដែលប្រឈមនឹងជំងឺរបេង។
- ជក់បារី។
បើប្រព័ន្ធភាពស៊ាំរបស់លោកអ្នកល្អ នោះវានឹងប្រយុទ្ធឈ្នះបាក់តេរីរបេង។ ប៉ុន្តែលោកអ្នកនឹងមិនអាចការពារខ្លួនលោកអ្នកពីរបេងសកម្មទេ បើលោកអ្នកមាន៖
- ជំងឺ HIV ឬ AIDS
- រោគទឹកនោមផ្អែម
- ជំងឺតម្រងនោមធ្ងន់ធ្ងរ
- មហារីកក្បាល និងក (Head and neck cancers)
- ព្យាបាលជំងឺមហារីកដោយប្រើប្រាស់ថ្នាំគីមី
- មិនគ្រប់ទម្ងន់ និងខ្វះអាហារបំប៉ន
- ញ៉ាំថ្នាំសម្រាប់ការវះកាត់ប្តូរសរីរាង្គ
- លេបថ្នាំសម្រាប់ព្យាបាលសន្លាក់ រលាកសន្លាក់ ជំងឺរលាកពោះវៀន និងជំងឺរលាកស្បែករ៉ាំរ៉ៃ
- ចំពោះទារក និងកុមារក៏មានការប្រឈមខ្ពស់នឹងការឆ្លងជំងឺនេះដែរ ព្រោះប្រព័ន្ធភាពស៊ាំរបស់ពួកគេមិនទាន់ពេញលេញ។
តើរបេងឆ្លងយ៉ាងដូចម្តេច?
ពេលដែលអ្នកមានរោគរបេងក្អក កណ្តាស់ និយាយ សើច ឬច្រៀង ពួកគាត់នឹងបញ្ចេញតំណក់ទឹកតូចចេញពីមាត់ ដែលមានផ្ទុកនូវមេរោគរបេងនោះ។ បើលោកអ្នកដកដង្ហើមដោយនាំយកនូវតំណក់ទឹកទាំងនោះចូលទៅក្នុងខ្លួន នោះលោកអ្នកនឹងឆ្លងមេរោគ។
ជំងឺរបេងមិនចម្លងដោយសារតែ៖
- ការចាប់ដៃ
- ការចែករំលែកអាហារឬភេសជ្ជៈគ្នាញ៉ាំ
- ការប៉ះកម្រាលពូកឬចានបង្គន់
- ការប្រើច្រាសដុសធ្មេញរួមគ្នា
- ការថើប
របេងមិនមែនឆ្លងដោយងាយទេ។ លុះណាលោកអ្នកនៅជាមួយអ្នកដែលមានចំនួនមេរោគរបេងនៅក្នុងសួតច្រើននោះយូរ ទើបឆ្លង។ អ្នកដែលចម្លងមកលោកអ្នកបាន ច្រើនតែជាដៃគូការងារ មិត្តភក្តិ និងសមាជិកគ្រួសារ។
របេងមិនមែនឆ្លងដោយងាយទេ។ លុះណាលោកអ្នកនៅជាមួយអ្នកដែលមានចំនួនមេរោគរបេងនៅក្នុងសួតច្រើននោះយូរ ទើបឆ្លង។ អ្នកដែលចម្លងមកលោកអ្នកបាន ច្រើនតែជាដៃគូការងារ មិត្តភក្តិ និងសមាជិកគ្រួសារ។
មេរោគរបេងមិនឆ្លងតាមរយៈការប៉ះពាល់ផ្នែកខាងក្រៅឡើយ។ លោកអ្នកនឹងមិនឆ្លងទេ បើគ្រាន់តែចាប់ដៃ ឬញ៉ាំអាហារ និងភេសជ្ជៈជាមួយនឹងអ្នកកើតរបេងនោះ។
តើត្រួតពិនិត្យ និងធ្វើរោគវិនិច្ឆ័យយ៉ាងដូចម្តេចខ្លះ?
ការត្រួតពិនិត្យរោគរបេងមានពីរ៖
- ពិនិត្យស្បែក ៖ គេអាចហៅថា ការពិនិត្យស្បែកដើមី្បវិភាគរកជំងឺរបេង (Mantoux Tuberculin Skin Test)។ អ្នកបច្ចេកទេសចាក់វត្ថុរាវម៉្យាងចូលទៅក្នុងស្បែកកំភួនដៃរបស់លោកអ្នក។ ពីរបីថ្ងៃក្រោយមក ពួកគាត់នឹងពិនិត្យមើលដៃលោកអ្នកតើមានហើមឬទេ។ បើលទ្ធផលចេញមកវិជ្ជមាន នោះលោកអ្នកអាចនឹងមានមេរោគរបេងហើយ។ ប៉ុន្តែលទ្ធផលអាចនឹងមិនត្រឹមត្រូវ។ បើលោកអ្នកបានចាក់វ៉ាក់សាំងរបេង ដែលមានឈ្មោះថា Bacillus Calmetter-Guerin (BCG) ពេលលោកអ្នកទៅត្រួតពិនិត្យរបេង ពេលខ្លះលោកអ្នកអត់មានមេរោគរបេងទេ តែលទ្ធផលចេញមកបែរជាថា លោកអ្នកមាន។ ដូចគ្នា លទ្ធផលអាចចេញមកថា លោកអ្នកអត់មាន តែតាមពិតលោកអ្នកមានមេរោគរបេង គ្រាន់តែមេរោគក្នុងខ្លួនលោកអ្នកមានចំនួនតិចតួច។ ប្រសិនបើលោកអ្នកមានការឆ្លងមេរោគថ្មី លោកអ្នកគួរត្រួតពិនិត្យរកមេរោគរបេងឱ្យបានលើសពីមួយដង។
- ពិនិត្យឈាម ៖ ការត្រួតពិនិត្យឈាម អាចហៅថា Interferon-Gamma Release Assays (IGRAs) ជាការវាស់ស្ទង់រកប្រូតេអ៊ីនរបស់មេរោគរបេងដែលបានចូលលាយឡំជាមួយនឹងឈាមរបស់លោកអ្នក។
ការត្រួតពិនិត្យទាំងពីរខាងលើនេះមិនអាចបញ្ជាក់ថា លោកអ្នកកើតរបេងកំបាំង ឬរបេងសកម្មឡើយ។ បើការត្រួតពិនិត្យចេញលទ្ធផលវិជ្ជមាន វេជ្ជបណ្ឌិតនឹងសិក្សាពីប្រភេទជំងឺរបេងលោកអ្នកកើត ដោយ៖
- ឆ្លុះកាំរស្មី X ដើមទ្រូងរបស់លោកអ្នក ឬថតឆ្លុះដោយកុំព្យូទ័រ (CT scan) ដើមី្បមើលភាពប្រែប្រួលរបស់សួតលោកអ្នក។
- ការត្រួតពិនិត្យដោយ Acid-Fast Bacillus (AFB) ដើមី្បរកបាក់តេរីរបេងនៅក្នុងកំហាក និងស្លេស្មដែលចេញពីខ្លួនរបស់លោកអ្នក ពេលលោកអ្នកក្អក។
- របេងបណ្តាលមកពីបាក់តេរីដែលសាយភាយតាមរយៈខ្យល់ ដូចជាជំងឺផ្តាសាយ ឬជំងឺគ្រុនផ្តាសាយដែរ។ លោកអ្នកអាចឆ្លង ពេលដែលលោកអ្នកបានទាក់ទងជាមួយនឹងអ្នកដែលមានមេរោគរបេង។
តើព្យាបាលរបេងដោយវិធីណា?
ការព្យាបាលអាស្រ័យលើការឆ្លងមេរោគ។
បើលោកអ្នកកើតរបេងកំបាំង វេជ្ជបណ្ឌិតនឹងផ្តល់ថ្នាំសម្លាប់បាក់តេរីឱ្យលោកអ្នក ដូច្នេះមេរោគនេះមិនក្លាយជាមេរោគសកម្មឡើយ។ ប្រហែលជាលោកអ្នកត្រូវលេបថ្នាំដូចជា Isoniazid, Rifapentine, ឬ Rifampin ពេលខ្លះលេបមួយៗដាច់ដោយឡែក ឬពេលខ្លះលេបរួមគ្នា។ លោកអ្នកនឹងត្រូវលេបថ្នាំរហូតដល់ទៅ ៩ ខែ។ បើសិនជាលោកអ្នកឃើញចេញរោគសញ្ញារបេងសកម្ម លោកអ្នកត្រូវទាក់ទងទៅវេជ្ជបណ្ឌិតភ្លាម។
ការប្រើថ្នាំបញ្ចូលគ្នាក៏អាចព្យាបាលរបេងសកម្មដែរ។ ថ្នាំដែលប្រើទូទៅគឺ Ethambutol, Isoniazid, Pyrazinamide, និង Rifampin។ ហើយលោកអ្នកនឹងលេបពី ៦ ទៅ ១២ ខែ។
ប្រសិនបើលោកអ្នកស៊ាំនឹងថ្នាំរបេង វេជ្ជបណ្ឌិតអាចនឹងឱ្យលោកអ្នកញ៉ាំថ្នាំផ្សេងទៀត មួយឬច្រើនប្រភេទ។ ក្នុងករណីនេះ លោកអ្នកប្រហែលជាត្រូវលេបថ្នាំយូរ អាចរហូតដល់ ៣០ ខែ និងអាចបណ្តាលឱ្យមានផលប៉ះពាល់ផ្នែកផ្សេងៗ។
មិនថាលោកអ្នកកើតរបេងណាមួយទេ លោកអ្នកត្រូវតែលេបថ្នាំឱ្យគ្រប់ចំនួន តាមវេជ្ជបណ្ឌិតប្រាប់ ទោះបីលេបបានមួយរយៈ លោកអ្នកធូរស្បើយក៏ដោយ។ វាជារឿងសំខាន់ណាស់។ បើលោកអ្នកបញ្ឈប់កណ្តាលទី បាក់តេរីនឹងអាចប្រឆាំងតបតនឹងថ្នាំវិញ។
តើការលេបថ្នាំប៉ះពាល់អ្វីខ្លះ?
ការប្រើថ្នាំ Isoniazid នឹងធ្វើឱ្យលោកអ្នក៖
- ស្ពឹកស្រពន់ និងឈឺដៃ និងជើង
- មិនស្រួលក្រពះ ចង់ក្អួត និងក្អួត
- មិនចង់ញ៉ាំអាហារ
- ខ្សោយ
ការប្រើថ្នាំ Ethambutol នឹងធ្វើឱ្យ៖
- ព្រឺខ្លួន
- ឈឺ ឬហើមសន្លាក់
- ឈឺពោះ ចង់ក្អួត និងក្អួត
- អត់ឃ្លាន
- ឈឺក្បាល
- វង្វេង
ការប្រើថ្នាំ Pyrazinamide ពេលខ្លះអាចប៉ះពាល់ដូចជា៖
- ខ្សោយថាមពល
- ចង់ក្អួត និងក្អួត
- មិនឃ្លាន
- ឈឺសាច់ដុំ ឬសន្លាក់
ការប្រើថ្នាំ Rifampin ជាធម្មតាធ្វើឱ្យ៖
- ស្បែកឡើងកន្ទួល
- មិនស្រួលក្រពះ ចង់ក្អួត និងក្អួត
- រាក
- អត់ឃ្លានអាហារ
- រលាកលំពែង
តើរបេងផ្តល់បញ្ហាអ្វីខ្លះ?
ជំងឺរបេងអាចបណ្តាលឱ្យមានបញ្ហាដូចតទៅ៖
- ខូចសន្លាក់
- ខូចសួត
- ឈឺ ឬខូចឆ្អឹង ឆ្អឹងខ្នង ខួរឆ្អឹង ឬបណ្តុំទឹករងៃ
- បញ្ហាថ្លើម ឬតម្រងនោម
- រលាកជាលិកាជុំវិញបេះដូង។
តើធ្វើយ៉ាងណាដើមី្បបង្ការជំងឺរបេង?
ដើមី្បបញ្ឈប់ការរីករាលដាលជំងឺរបេង៖
- បើសិនជាកើតរបេងកំបាំង លោកអ្នកត្រូវញ៉ាំថ្នាំ ដូច្នេះវានឹងមិនក្លាយទៅជាមេរោគសកម្ម និងមិនរាលដាលធំ។
- បើសិនកើតរបេងសកម្ម កំណត់ការទាក់ទងជាមួយអ្នកក្រៅ។ ពេលសើច កណ្តាស់ ឬក្អក លោកអ្នកត្រូវខ្ទប់មាត់។ ពេលចេញទៅកន្លែងណាមានមនុស្សច្រើន លោកអ្នកត្រូវពាក់ម៉ាសការពារ អំឡុងប៉ុន្មានសប្តាហ៍ដំបូងៗ ដែលលោកអ្នកកំពុងព្យាបាល។
- បើធ្វើដំណើរទៅកាន់កន្លែងដែលមានជំងឺរបេង លោកអ្នកត្រូវចៀសវាងកុំនៅជាមួយអ្នកកើតរបេងយូរពេក។
តើវ៉ាក់សាំងអាចការពារការឆ្លងរបេងបានដែរឬទេ?
កុមារដែលរស់នៅក្នុងប្រទេសកើតជំងឺរបេង ជារឿយៗត្រូវបានចាក់វ៉ាក់សាំង BCG។ ប៉ុន្តែវ៉ាក់សាំងនេះមិនតែងតែការពារជំងឺទាំងអស់ទេ។ វេជ្ជបណ្ឌិតនឹងណែនាំឱ្យចាក់វ៉ាក់សាំង ចំពោះកុមារដែលរស់នៅជាមួយអ្នកកើតជំងឺរបេងសកម្មចាក់វ៉ាក់សាំង កុមារដែលស៊ាំនឹងថ្នាំ ឬកុមារដែលមិនអាចញ៉ាំថ្នាំអង់ទីប៊ីយ៉ូទិក។ នៅមានវ៉ាក់សាំងផ្សេងទៀតកំពុងតែត្រូវបានបង្កើត និងសាកល្បង។
តើអ្នកកើតរបេងនឹងទៅជាយ៉ាងណា? (ទិដ្ឋភាពទូទៅរបស់ជំងឺរបេង)
ទិដ្ឋភាពជំងឺរបេងរបស់លោកអ្នកត្រូវពឹងលើចំណុចជាច្រើន រួមទាំងសុខភាពរាងកាយទាំងមូលរបស់លោកអ្នក កម្រិតជំងឺរបេងនោះ តើធ្ងន់ឬស្រាល និងតើលោកអ្នកបានអនុវត្តការព្យាបាលខ្ជាប់ខ្ជួនតាមការណែនាំរបស់វេជ្ជបណ្ឌិតដែរឬទេ។ នៅសហរដ្ឋអាម៉េរិក អ្នកជំនាញបានប៉ាន់ប្រមាណថា ការព្យាបាលដូចរៀបរាប់ខាងលើមានប្រសិទ្ធភាព លើសពី ៩៥ ភាគរយលើករណីជំងឺ។
